Żywokost lekarski (łac. Symphytum officinale L.) to roślina wieloletnia należąca do rodziny ogórecznikowatych. Powszechnie nazywana jest także kosztywałem lub „żywym gnatem”, co ma związek z faktem, że wywiera leczniczy wpływ na kości i stawy, (żywokost – odżywia kości).
Żywokost rośnie głównie w Europie (za wyjątkiem krańców północnych i południowych) i Środkowej Azji (aż po wschodnią Syberię), jednak czasami możemy spotkać go także na terenach Ameryki Północnej. W Polsce kosztywał jest uznawany za roślinę pospolitą i rośnie na terenie całego kraju, w tym przede wszystkim w pobliżu zbiorników wodnych, w okolicach rzek, jezior i stawów, w wilgotnych rowach oraz na mokrych łąkach i polach uprawnych. Występuje około 35 gatunków żywokostu, z czego w Polsce wyłącznie cztery z nich. Roślina ta może dorastać do ok. 50-150 cm wysokości. W sezonie wegetacyjnym tworzy duże, szerokolancetowate, ostro zakończone, zielone, ogonkowe liście odziomkowe, tworzące tuż nad ziemią dużą rozetę. Żywokost lekarski kwitnie późną wiosną i wczesnym latem (od maja do czerwca-lipca). Z pomiędzy liści wyrasta sztywny, wzniesiony i pusty w środku pęd, pokryty nielicznymi, naprzeciwległymi parami lancetowatych, wydłużonych, siedzących liści z wyraźnie zaznaczonym na blaszce unerwieniem. Zarówno pęd jak i liście są szorstko owłosione i ostro zakończone. Na szczytach pędów i z kątów liści wyrastają niewielkie kwiaty zebrane w zwisające kwiatostany typu sierpik. Pojedynczy kwiat ma dzwonkowaty (płatki korony zrośnięte ze sobą, a pręciki przyrośnięte do płatków), pękaty kształt i na brzegach wywinięte na zewnątrz płatki. Osadzony jest na krótkiej, owłosionej szypułce. Kwiaty są liliowo-fioletowe, ale mogą być też białe, kremowe lub różowe.
Żywokost tworzy gruby, silny, palowy korzeń z licznymi rozgałęzieniami, ciemno brunatny na zewnątrz i jasno-kremowy w środku. Po rozcięciu z korzenia żywokostu wydziela się lepki, tłustawy śluz. Korzeń żywokostu jest surowcem farmaceutycznym wykorzystywanym w celach leczniczych – wykopuje się go jesienią lub wiosną w drugim oraz trzecim roku wegetacji.
Roślinę można rozmnażać generatywnie przez wysiew nasion; przez podział dorosłych egzemplarzy lub przez sadzonki korzeniowe. Roślina na dobrym stanowisku mocno się rozrasta i daje obfity samosiew, dlatego może być bardzo ekspansywna.
Zastosowanie
Żywokost jest uznaną i cenioną rośliną leczniczą, mającą leczniczy wpływ na kości i stawy, co ma odzwierciedlenie nawet w jej nazwie „żywokost” – odżywia kości. Olejki i maści przyrządzone z żywokostu z powodzeniem stosuje się przy urazach, złamaniach, zwichnięciach, stanach zapalnych mięśni i ścięgien oraz wspomagająco w leczeniu żylaków, owrzodzeń, oparzeń i przypadku odmrożeń. Preparaty z żywokostu poleca się jednak stosować jedynie zewnętrzne, bo przyjmowane doustnie mogą przyczynić się m.in. do uszkodzenia wątroby, a nawet wykazywać działanie rakotwórcze. Zawarte w roślinie składniki mają jednak nie tylko właściwości lecznicze, ale też kosmetyczne, gdyż na skórę działają łagodząco i regenerująco. Żywokost wchodzi też w skład licznych kremów do cery wrażliwej lub trądzikowej.
Żywokost bywa także przydatny w ogrodzie, gdyż oprócz walorów estetycznych można z niego w prosty sposób przygotować cenne biopreparaty tj. gnojówki, wyciągi i wywary. Oczywiście najbardziej wartościowa będzie gnojówka, która przyda się zarówno do ochrony roślin przed mszycami jak również podczas ich nawożenia.
Gnojówka z żywokostu jest idealnym zamiennikiem gnojówek bogatych w azot sporządzanych z innych roślin, np. pokrzywy. Odżywczą dla roślin, bogatą w potas gnojówkę można stosować pod warzywa, drzewa i krzewy owocowe oraz inne rośliny. Dzięki dużej zawartości potasu sprawdzi się ona idealnie pod uprawę roślin owocujących. Gnojówką z żywokostu możemy także podlewać kompost, gdyż przyspiesza tworzenie się próchnicy.
Gnojówka z żywokostu
Aby przygotować gnojówkę z żywokostu, musimy umieścić ziele w plastikowej beczce i zalać je zimną wodą (ok. 1 kg żywokostu na 10 litrów wody). Pojemnik nie może być metalowy, gdyż podczas fermentacji uwalniają się związki chemiczne, które mogą wchodzić w niekorzystne reakcje z metalem. W beczce należy też zostawić nieco wolnej przestrzeni w górnej części, bo jeśli napełnimy ją po brzegi, pieniący się i burzejący w czasie fermentacji płyn może „wykipieć”. Beczkę ustawiamy w zacienionym miejscu na 2-3 tygodnie, gdyż tyle czasu powinna trwać fermentacja. Warto też co 1-2 dni mieszać zawartość beczki, co ułatwi tworzenie się nawozu.
Kiedy płyn przestanie pracować i stanie się bardziej klarowny, rozcieńczamy go wodą w proporcji 1:10 i podlewamy nim zarówno rośliny użytkowe, w tym głównie warzywa oraz drzewa i krzewy owocowe, jak i ozdobne. Kiedy mamy problem z mszycami, rozcieńczamy gnojówkę wodą w stosunku 1:5 i pryskamy rośliny zaatakowane przez szkodniki.
Wyciąg z żywokostu
Znacznie łatwiejszy do przygotowania, choć nie tak intensywny jak gnojówka, jest natomiast wyciąg z żywokostu. Aby go otrzymać, zalewamy ziele żywokostu zimną wodą i odstawiamy na 12-24 godz. (ok.1 kg ziela na 10 litrów wody).
Po tym czasie płyn przecedzamy i po rozcieńczeniu wodą w proporcji 1:4, zasilamy nim rośliny. Nierozcieńczony preparat możemy natomiast wykorzystać do oprysku kapusty, zaatakowanej przez szkodniki roślin kapustnych. Wyciąg powinien być zużyty w ciągu doby od przygotowania, gdyż później zacznie fermentować.
Wywar z żywokostu
Wywar z żywokostu przygotowuje się podobnie, jak wyciąg (ok. 1 kg ziela na 10 litrów wody), ale po zalaniu roślin wodą, należy gotować całość przez ok. 30-60 min, następnie ostudzić, odcedzić i bez rozcieńczenia wykorzystać do oprysku roślin przeciwko mszycom, szkodnikom warzyw kapustnych (tantniś krzyżowiaczek, bielinek) i miodówkom (jabłoni, grusz i bukszpanów).
Anna Janus
